Profesor Maria Karpluk urodziła się 30 października 1925 r. w Brodach, gdzie przed wybuchem wojny ukończyła II klasę gimnazjum, ale maturę zdała dopiero w 1946 r. w Kielcach. W latach 1946–1952 studiowała filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim, uczestnicząc w seminariach profesorów W. Taszyckiego, K. Nitscha, T. Lehra-Spławińskiego, Z. Klemensiewicza, J. Janowa, S. Pigonia, a ponadto w wykładach J. Kuryłowicza, J. Safarewicza, T. Milewskiego. Już na II roku studiów podjęła prace zlecone w Komisji Ustalania Nazw Miejscowych (na Ziemiach Odzyskanych) oraz w Pracowni Słownika Staropolskich Nazw Osobowych pod kierunkiem prof. Taszyckiego. W 1949 r. została zatrudniona w Pracowni Słownika Polszczyzny XVI w. Instytutu Badań Literackich i kierowała tą pracownią po prof. Taszyckim aż do jej rozwiązania w 1993 r. Doktorat uzyskała w 1962, habilitację w 1969, a profesurę w 1981 r.; na emeryturę przeszła w roku 1995.

Działalność naukową rozpoczęła na początku lat pięćdziesiątych, publikując opartą na pracy magisterskiej rozprawkę Polskie nazwy miejscowe od imion kobiecych (1955). Doktorat uzyskała na UJ na podstawie książki Słowiańskie imiona kobiece (1961). W pracy tej zanalizowała ogromny materiał rodzimych imion kobiecych z całej średniowiecznej Słowiańszczyzny. Kolejne artykuły z tej serii poświęciła słowiańskim imionom chrześcijańskim, wprowadzając je jako argument do dyskusji nad liturgią słowiańską w Polsce (typ Klimont, Koźma, Łuka). Przez wiele lat była sekretarzem naukowym pisma „Onomastica”, recenzując, a często redagując składane do druku artykuły. Przez wiele lat była członkiem redakcji „Języka Polskiego” oraz kilku innych periodyków i wydawnictw językoznawczych.

Drugą, choć pod względem włożonego trudu raczej dominującą, dziedziną badań prof. Marii Karpluk była leksykografia oraz język autorów, przede wszystkim XVI-wiecznych. Zatrudniona etatowo w Krakowskim Zespole Słownika Polszczyzny XVI w. IBL PAN, od jego powstania w 1949 do rozwiązania w 1993 r., przeszła w nim wszystkie stopnie naukowe – od asystenta do profesora i kierownika Zespołu. Miała swój autorski udział we wszystkich wydanych pod red. M. R. Mayenowej, a następnie F. Pepłowskiego tomach – od I (1966) do XXII (1994), obejmujących hasła A–O, gdzie sygnowanych przez Marię Karpluk artykułów słownikowych zebrało się ponad 1200. Ogromnym trudem było również współredagowanie kilku tomów SPXVI, z reguły 100-arkuszowych. Szereg artykułów i kilka książek poświęciła językowi staropolskich autorów: Jana z Szamotuł (Paterka), Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Macieja Stryjkowskiego, Jana Cervusa z Tucholi, Jana Jurkowskiego, oraz polskim tłumaczeniom Erazma z Rotterdamu. Ważną pozycję w dorobku naukowym prof. Karpluk stanowią prace edytorskie, m.in. Kolędy polskie. Średniowiecze i wiek XVI oraz Listy polskie z lat 1525–1548. Uczestniczyła w językoznawczym opracowaniu do druku Dzieł wszystkich Jana Kochanowskiego i Macieja Stryjkowskiego, którego regionalizmy i cechy ruskie omówiła w osobnej książce. Na szczególne uznanie zasługują liczne publikacje na temat polskiego języka religijnego, co zaowocowało Słownikiem staropolskiej terminologii chrześcijańskiej, do r. 1500 (2001). Kilka studiów poświęciła językowi XVII-wiecznych katolickich godzinek. Pisała o słownictwie cerkiewnym w polszczyźnie XVI–XVII wieku.

Zajmowała się też polszczyzną kresową, pisząc m.in. o języku metropolity kijowskiego Piotra Mohyły w polemice religijnej z Kasjanem Sakowiczem, o przedwojennej gwarze okolic Brodów, kresowizmach ukraińskiego pochodzenia w poezji Kazimierza Wierzyńskiego, a także o polskich nazwach osobowych i miejscowych w języku jidysz, utrwalonych przez I. Baszewisa-Singera.

Ukoronowaniem naukowym życia prof. Marii Karpluk stał się obszerny wybór prac Staropolskie studia językoznawcze (PAU 2010). Znalazły się w nich studia na temat obrządku słowiańskiego na ziemiach polskich, staropolskiej terminologii chrześcijańskiej, języka tłumaczeń Biblii, kolęd, godzinek i kazań. Badaczka omówiła wpływy czeskie w epoce staropolskiej i cerkiewnoruskie w XVI–XVII wieku. Szczególnie cenne są obserwacje na temat pochodzenia staropolskiego słownictwa religijnego. Jak wykazała uczona, w większości zostało ono przejęte z języka staroczeskiego, a za jego pośrednictwem z łaciny, niemieckiego i staro-cerkiewno- -słowiańskiego. Wiele uwagi poświęciła genezie nazwiska polskiego; rozwiązała szereg zagadek onomastycznych, m.in. imienia Masław [Męsław] (od mazowieckiego Męcisław), Piotrowin (zniekształcona nazwa miejscowa Piotrawin od imienia kobiecego Piotrawa). W tomie została umieszczona bibliografia prac uczonej, licząca w sumie ponad 250 pozycji.

Prof. Maria Karpluk zmarła po długiej chorobie 2 stycznia 2016 r. w domu opieki „Pod klonami” w Głogoczowie i została pochowana na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Rocznik Polskiej Akademii Umiejętności. Rok 2015/2016, Kraków 2016
Leszek Bednarczuk

<--powrót